Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΩΣΤΗΣ ΚΟΛΩΤΑΣ Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ





Πέμπτη 29 Απριλίου 2010

Σημειώσεις στον Καβάφη

1. Ηθικές Στάσεις - Διδακτισμός

Πολλά έχουν γραφεί για τον διδακτισμό στην ποίηση του Καβάφη. Η διδακτική ή παραινετική ποίηση είναι πανάρχαια. Από τον καιρό του Ησίοδου και των μεγάλων τραγικών ποιητών μέχρι τις μέρες μας. ΄Ομως ο Καβάφης με ένα εντελώς δικό του τρόπο, με την ευαισθησία του και την γνώση του ανθρώπου και της μοίρας του, του ιστορικού και του σύγχρονου, ανανέωσε αυτό το αμφισβητούμενο είδος.
Το βασικό χαρακτηριστικό της διδακτικής και γενικά της φιλοσοφικής ποίησης του Καβάφη, είναι πως αυτή απορρέει, είναι το αποτέλεσμα ή το επιστέγασμα μιας δραματικής σύλληψης του ανθρώπου και της μοίρας του. Το κάθε γνωμικό του, ο κάθε ηθικός κανόνας, είτε είναι λίγοι στίχοι είτε λίγες λέξεις είτε μια μόνο λέξη, είναι σαν ένας επίλογος ενός δράματος. ΄Ετσι και η διδακτική ποίηση του Καβάφη δεν χάνει τη δραματικότητά της
΄Ενα δεύτερο χρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη είναι ότι βρίσκει πάντοτε ένα σύμβολο στο οποίο συμπυκνώνεται, ενσαρκώνεται αυτό που θέλει να μας πεί. Και το σύμβολο αυτό έχει πάντα σχέση με τον άνθρωπο, την ιστορία του , τη μοίρα του. Τα Καβαφικά σύμβολα είναι πρόσωπα ιστορικά συνήθως ή ιστορικές στιγμές ή τόποι. Ποτέ ο Καβάφης στη φιλοσοφική του ποίηση δε χρησιμοποιεί εικόνες από τη φύση, τα ζώα ή τα φυτά. Μελετά τον άνθρωπο, την ιστορική του πορεία, την ανθρώπινη μοίρα. Και επιλέγει μεγάλους άνδρες αλλά και μικρούς και ασήμαντους και τους κάνει σύμβολα. Ακριβώς στα σύμβολα αυτά και όχι σε λόγια και συμβουλές, ενσαρκώνει τη διδαχή του ο Καβάφης. Αυτά τα σύμβολα είναι η ενσάρκωση ενός τρόπου ζωής, μιας ηθικής στάσης απέναντι στη ζωή και τα μεγάλα προβλήματά της.
Το τρίτο χρακτηριστικό της διδακτικής ποίησης του Καβάφη είναι ότι δεν παύει να είναι υψηλή ποίηση, να διατηρεί ενα υψηλό ποιητικό τόνο, ήθος και ύφος. Είναι ποίηση αισθητικά άρτια, έχει αισθητική αξία. Πρώτη έγνοια του Καβάφη και εδώ η αισθητική.
Αυτά τα χαρακτηριστικά της διδακτικής (ή φιλοσοφικής ποίησης του Καβάφη) τα βρίσκουμε σε τρία από τα πιο γνωστά ποιήματά του: Στην Πόλη, την Ιθάκη και το Απολείπειν ο θεός Αντώνιον.
Πόλις: Σύμβολο εδώ είναι ο ευρύτερος χώρος όπου ζούμε, η πόλις. Το δράμα του ανθρώπου που χάλασε την ζωή του σ’ αυτό το χώρο. Η δική του ηθική, ο δικός του τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς τον οδήγησαν στην απομόνωση (όπως στα Τείχη) και στο αδιέξοδο. Κάθε προσπάθεια του να βγει από την απομόνωση, να δραπετεύσει, είναι καταδικασμένη. Για τί κι αν ακόμα φύγει, η πόλις θα τον ακολουθεί. ΄Εμμεσα στο ποίημα αυτό ο Καβάφης, δίνοντας τις αρνητικές επιπτώσεις των πράξεών μας (κλείσιμο στα τείχη, μια ρημαγμένη ζωή σε μια πόλη και το αδιέξοδο) μας προτρέπει να προσέξουμε, για να μη φτάσουμε σε τέτοια απομόνωση και τέτοια αδιέξοδα. Το πώς, όμως, εδώ δεν μας το δίνει.
Ιθάκη: Σύμβολο εδώ ένας ιστορικό νησί, το νησί του Οδυσσέα, το αντικείμενο του πόθου και της νοσταλγίας του. Αλλά πίσω από την Ιθάκη, σε όλο το ποίημα, είναι κυρίαρχη η μορφή του Οοδυσσέα, ως αιωνίου συμβόλου του ανθρώπου ο οποίος αναζητά, ερευνά, θέλει να γνωρίσει. Και πρέπει να αναζητάει ο άνθρωπος, και αυτή η αναζήτηση καλύτερα να είναι συνεχής και μακρά: “νά εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος” . Τελικό δίδαγμα όμως: η αναζήτηση, η πορεία, η έρευνα αξίζει περισότερο από το αποτέλεσμα, το τέρμα. Μπορεί το τέρμα να μας απογοητεύσει, να είναι “πτωχική η Ιθάκη”. Σημασία έχει το ωραίο ταξίδι, ο δρόμος, οι γνώσεις και οι εμπειρίες.
Στο “Απολείπειν ο θεός Αντώνιον” σύμβολο είναι μια ιστορική προσωπικότητα. Μια τραγική φυσιογνωμία. Η εγακατάλειψη που νοιώθει ο Αντώνιος μπορεί να συμβεί στον καθένα μας. Είναι ένα από τα ποιήματα του Καβάφη που αδίστακτα μπορούμε να τα κατατάξουμε στα διδακτικά. Σ΄αυτό το ποίημα βλέπουμε καθαρά το διδακτικό τόνο στην ποίηση του Καβάφη. Αν προσέξουμε στην πρώτο μέρος του ποιήματος δίνει αρνητικές συμβουλές, τί να μην κάνουμε:

Μή ανωφέλετα θρηνήσεις
Να μην γελασθείς
μην πείς
Μην καταδεχθείς
Κι ύστερα, στο δεύτερο μέρος, ακολουθούν θετικές προτροπές:
Πλησίασε σταθερά
Και άκουσε με συγκίνηση...
Κι αποχαιρέτα την......

Σ΄αυτό το ποίημα, όπως και σε άλλα, ο Καβάφης λέει πως κι όταν ακόμα κάθε προσπάθεια είναι καταδικασμένη, ένας είναι ο τρόπος σωστής συμπεριφοράς: μια αξιοπρεπής αντιμετώπιση του τέλους, μια απεγνωσμένη έστω αξιοπρέπεια.
Μπορούμε ακόμα να δούμε συγκριτικά δυο ποιήματα διδακτικά του Καβάφη. Από τη μια έχουμε τις “Θερμοπύλες” όπου το άτομο αντιμετωπίζει άμεσα τις ευθύνες του, αυτό που πρέπει να κάνει∙ και επιλέγει την σωστή ηθική στάση, έστω κι αν ξέρει ότι δεν θα πετύχει τίποτα, πως είναι μάταιο να κάνει το καθήκον του. Αντίθετα στη “Σατραπεία” το άτομο επιλέγει μια συμπεριφορά, ένα τρόπο ζωής εντελώς αντίθετο με τον πραγματικό του εαυτό, με το τί πράγματι νοιώθει και πιστεύει. Ενώ είναι πλασμένος “για τα ωραία και τα μεγάλα” , τελικά ενδίδει και παίρνει ένα αντίθετο δρόμο. Κι αυτό βέβαια είναι συμφορά για το άτομο.
2. Ο Καβάφης και η Ιστορία
Ο ίδιος ο Καβάφης υποδιαιρούσε την ποίησή του ως πρός τα θέματα σε τρεις περιοχές τη φιλοσοφική, την ιστορική,και την ηδονική (αισθησιακή).
Η ιστορική περιοχή κάποτε προσεγγίζει τόσο την ηδονική που είναι δύσκολο να κατατάξει κανείς ορισμένα ποιήματα τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τη φιλοσοφική.
Η στροφή του Καβάφη στο παρελθόν μπορεί να αποδοθεί σε διάφορους λόγους όπως:
α. Πρώτα-πρώτα είχει μια σύμφυτη αγάπη για την ιστορία. Ο ίδιος έλεγε: “εγώ είμαι ποιητής ιστορικός”. Εξ άλλου στα δεκατέσσερα του χρόνια, όπως αναφέρει Σεφέρης, είχε αρχίσει τη συγγραφή ενός ιστορικού λεξικού. Ο Καβάφης είχε μελετήσει και γνώριζε πολύ καλά την ιστορία. Διάβασε όχι μόνο συγχρόνους του ιστορικούς αλλά και τις ίδιες τις ιστορικές πηγές, τους αρχαίους ιστορικούς. Ειδικεύθηκε στην ιστορία του μετακλασικού ελληνισμού, την Ελληνιστική εποχή, την Ελληνορωμαϊκή και τη Βυζαντινή. Ιδιαίτερα στην Ελληνιστική και την Ελληνορωμαϊκή εποχή ο Καβάφης εκινείτο άνετα. ΄Οπως έλεγε ο ίδιος στις εποχές αυτές αισθανόταν ελεύθερος. Σαν να ζούσε σε δική του εποχή.
β. Η ιστορία ήταν για τον Καβάφη μια φυγή από το παρόν, ένα παρόν είχε λόγους να μην τον εμπνέει, να μην του είναι ιδιαίτερα αγαπητό.
γ. Ο Καβάφης είχε ανάγκη από σύμβολα, πρόσωπα και γεγονότα και μύθους, για να εκφράσει τις εσωτερικές σκέψεις του. Γι΄ αυτό καταφεύγει στην ιστορία και τη μυθολογία για να βρεί τα σύμβολά του. Και βρίσκει εκεί σύμβολα που είναι γνωστά, είναι οικεία στο αναγνωστικό του κοινό που γνωρίζει την κλασική κληρονομιά.
δ. Τα πρόσωπα (ιστορικά και μυθολογικά) που χρησιμοποιεί ο Καβάφης, είτε γνωστά και επώνυμα, είτε άγνωστα και ασήμαντα, έχουν πάντοτε μια παγκοσμιότητα στο χαρακτήρα τους. Η ζωή που κάνουν ή η κατάσταση στην οποία βρίσκονται έχουν την καθαρότητα του συμβόλου και συγχρόνως τον ρεαλισμό και την αμεσότητα και τη ζωντάνια ενός αληθινού ατόμου. ΄Εχουν παγκοσμιότητα και διαχρονικότητα χωρίς να παύουν να είναι συγκεκριμένα και υπαρκτά, έτσι που να γίνονται αιώνιοι ανθρώπινοι τύποι. Ο επώνυμος Αντώνιος που τα σχέδια της ζωής του βγήκαν όλα πλάνες, ο ανώνυμος νέος στο “Ας φρόντιζαν” ο οποίος “ανέστιος και πένης” ζητά ένα πολιτικό άντρα ή ένα κόμμα για να ενταχθεί, είναι τέτοια σύμβολα.
ε. Γενικά ο Καβάφης χρησιμοποιεί το παρελθόν για να ερμηνεύσει το παρόν. Γιατί, όπως είπε κι ο Θουκυδίδης, τα γεγονότα κι οι καταστάσεις είναι οι ίδιες και θα παραμείνουν έτσι, έφ΄ όσον η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια. ΄Ετσι βλέπουμε αιώνια ανθρώπινα προβλήματα, που συμβαίνουν ξανά και ξανά. Τέτοια είναι:
1. Στους “Τρώες”: ο άνθρωπος που γνωρίζει πως είναι αποφασιμένη η αποτυχα και η καταστροφή, κι όμως εξακολουθεί να αγωνίζεται.
2. Η μοίρα του Αντώνιου, στο “Απολείπεν ο θεός Αντώνιον” μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε που απόλαυσε τη δόξα και την ηδονή.
3. Η προειδοποίηση στον Καίσσαρα στο ποίημα “Ειδοί του Μαρτίου”, ισχύει για οποιονδήποτε δημόσιον άνδρα που βρίσκεται στην εξουσία και νοιώθει παντοδύναμος.
4. Ο Δαρείος στο ομώνυμο ποίημα γίνεται το αιώνιο σύμβολο όσων μεθούν από την εξουσία και γίνονται υβριστές, “υπεροψίαν και μέθην είχεν ο Δαρείος”
Οι αγαπημένες ιστορικές περίοδοι του Καβάφη είναι η Ελληνιστική και η Ελληνορωμαϊκή. Είναι ως γνωστό εποχές με σύγχυση ιδεών, με παράξενους χαρακτήρες, με μια παρακμή και φθορά. Τα μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού της διασποράς, η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια, είναι ο χώρος μεσα στον οποίο ο κλασικός Ελληνισμός και η αρχαία θρησκεία έρχονται σε επαφή και αλληλεπίδραση με ανατολίτικες αξίες και θρησκείες. Υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με την εθνότητα (την εθνική ταυτότητα,)* , τη θρησκεία, την πολιτική. Και οι τρεις θεσμοί περνούν μια βαθειά κρίση και δημιουργούνται παράδοξα φαινόμενα και παράδοξες, αμφιλεγόμενες προσωπικότητες. Αυτές οι καταστάσεις κι αυτές οι προσωπικότητες δίνουν στον Καβάφη σύμβολα και καταστάσεις που έχουν και μια δραματικότητα. Κι ο Καβάφης βλέπει πόσο δραματικά κινείται η ιστορία και ο κόσμος.
Η ακμή και η παρακμή, η άνοδος και η πτώση, η άνθιση και η φθορά, και των ατόμων και των λαών, είναι το βασικό χαρακτηριστικό των ιστορικών γεγονότων. Για παράδειγμα στη ακμή και το μεγαλείο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καραδοκούν οι βάρβαροι, που όπου νάναι θα έλθουν για να καταλύσουν ό τι η Ρώμη δημιούργησε (“Οι Βάρβαροι”)
΄Ενα άλλο χρακτηριστικό του τρόπου με τον οποίο ο Καβάφης βλέπει την ιστορία, είναι η κεντρική θέση που δίνει στο άτομο, στις προσωπικότητες μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, στην ιστορική εξέλιξη. Το άτομο δεν χάνεται μέσα στην ιστορική εξέλιξη. Είναι ο φορέας των γεγονότων, είναι ο δημιουργός της ιστορίας. Η τόσο δραματικές έννοιες της ιστορικής και κοινωνικής αλλαγής, της ακμής και παρακμής, της άνθισης και της φθοράς, ενσωματώνονται μέσα στα άτομα. Το άτομο βρίκεται πίσω από κάθε τέτοια ιστορική και κοινωνική αλλαγή.
3. Απαισιοδοξία
Ανάμεσα στα φιλοσοφικά κυρίως ποιήματα του ( αλλά και στα άλλα) υπάρχουν εκείνα που τα διαπνέει μια λύπη, ένα αίσθημα ανημποριάς, μια απαισιοδοξία και οι μάταιες προσπάθειες των ανθρώπων να αποτρέψουν την μοραία καταστροφή ή να αλλάξουν την πορεία των πραγμάτων και τη ζωή τους. ΄Ετσι βλέπουμε τον ποιητή με θλίψη να διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει διέξοδος , “ κάθε προσπάθειά μου μια καταδίκη είναι γραφτή” (“Η Πόλις”). Αλλού νιώθουμε πως η ζωή μας φεύγει και με θλίψη γυρίζουμε και βλέπουμε τα χρόνια που πέρασαν σαν “μια θλιβερή γραμμή κεριών σβησμένων” ((Τα Κεριά) . ΄Η ξαφνικά διαπιστώνουμε πως μια αποτυχία και μια πλάνη ηταν η ζωή μας, “τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα πλάνες” (“Απολείπεν ο Θεός Αντώνιον”). Αλού πάλιν ξαφνικά διαπιστώνουμε πως μας έχουν κλείσει εξω από τον κόσμο και τη ζωή χωρίς να το αντιληφθούμε, ”ανεπαισθήτως με έκλεισαν από τον κόσμον έξω “ (“Τα Τείχη”), ή το τελος , η καταστροφή είναι αναπόφευκτη, μοραία “ η πτώση μας είναι βεβαία” (“Τρώες”) και παρά τον αγώνα μας “οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε” (¨Θερμοπύλες”)
Η απαισιοδοξία, ο “πεσσιμισμός” στην ποίηση του Καβάφη απασχόλησε πολλούς μελετητές, από μερικούς μάλιστα έχει υπερτονισθεί. ΄Ομως ο πεσσιμισμός του δεν είναι μόνιμη και σταθερή ιδεολογία του, όπως συμβαίνει σε άλλους απισιόδοξους ποιητές. Είναι κυρίως καταστάσεις που είναι αληθινές όχι μόνο των ξεχωριστών, των προικισμένων ανθρώπων, αλλά και των κοινών θνητών. Είναι σκέψεις και συναισθήματα που όλοι μας κάποτε, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο νιώσαμε στη ζωή μας: Αναμνήσεις προσώπων που χάθηκαν ή λείπουν, νοσταλγία στιγμών της ζωής μας που πέρασαν, αγωνία για προβλήματα και φόβος πως δεν υπαρχει λύση ή πως κι αν βρεθεί μια λύση ίσως αυτή θα είναι μια νέα τυραννία (“Τα παράθυρα”). Η εφιαλτική επιστροφή και επανάληψη των ίδιων πραγμάτων και καταστάσεων (“Μονοτονία”). ΄Ομως η ευαισθησία του ποιητή και η ιδιατερότητα του χαρακτήρα του και της ζωής του , κάνει αυτά τα κοινά συναισθήματα πιο τραγικά, τα τονίζει περισσότερο κι αφήνουν μια μόνιμη πικρία, μελαγχολία, θλίψη.
΄Ομως ο κόσμος για τον Καβάφη δεν είναι μια αξημέρωτη νύχτα, όπου καμιά ελπίδα σωτηρίας δεν υπάρχει. Υπάρχουν κάποιες αμυδρές ακτίνες ελπίδας. Υπάρχουν ακόμα τα αναμμένα κεριά μπροστά μας, που είναι “χρυσά, ζεστά και ζωηρά ακόμα....” ΄Η κι αν ακόμα δεν πραγματοποιηθεί ένα όνειρό μας, αν δεν φτάσουμε στην Ιθάκη, υπάρχει η απόλαυση του δρόμου, της πορείας.
΄Ενα άλλο χαρακτηριστικό της απαισιοδοξίας του Καβάφη (και αυτό τον κάνει να ξεχωρίζει από άλλους ποιητές του είδους, είναι ότι δεν οδηγεί στην παθητική, τήν ανευ όρων παράδοσή μας στη μοίρα, την αναχώρησή μας από τη ζωή και τον αγώνα. Δεν κυριαρχεί η ηττοπάθεια ή “ντεφαιτισμός” . Κι ακόμα δεν καλεί σε έναν ατέλειωτο θρήνο, όπως οι δακρύβρεκτοι ρομαντικοί ποιητές του τέλους του 19ου αιώνα.
Ο άνθρωπος πρέπει να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του, να δεχθεί το μοιραίο χωρίς θρήνους “ μή ανωφέλετα θρηνήσεις”. Να αντιμετωπίσει έτοιμος και με θάρρος την πραγματικότητα. Με συγκίνηση, ναι, όχι όμως “με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα”. Κι ακόμα να βρεί κάποια απόλαυση σ΄αυτό το μοιραίο τέλος “ως τελευταίαν απόλαυση τους ήχους” (“Απολείπειν ο θεός Αντώνιον”). Ακόμα και στην πιο μεγάλη αποτυχία και ματαιότητα αξίζει να βάλουμε στο τραπέζι πολλά τριαντάφυλλα και να διατάξουμε φωταψία (“Η Μάχη της Μαγνησίας”). ΄Η να γοητευτούμε από το ωραίο θέαμα έστω κι αν ξέρουμε “τί κούφια λόγια ήσανε αυτές οι βασιλείες...” (“Αλεξανδρινοί βασιλείς”). Αλλού αυτή η αξιοπρεπής αντιμετώπιση του μοιραίου δεν παραλύει τον άνθρωπο που πιστεύει ότι αξίζει να αντισταθεί κι είναι τιμή του να πολεμήσει έστω κι αν γνωρίζει την ματαιότητα του αγώνα και το μοιραίο το τέλος, έστω κι αν “οι Μήδοι επί τέλος θα περάσουν” (“Θερμοπύλες” ). Εκείνο που πράγματι αξίζει είναι ο αγώνας (“Θερμοπύλες”) ή η πορεία (“Ιθάκη”) παρά το τελικό αποτέλεσμα.
Γενικά η απαισιοδοξία του Καβάφη, ακόμα και αν δεν υπάρχει ελπίδα, κι αν ούτε αυτή την απόλαυση επιτρέπουν τα γεγονότα, αποπνέει μια αξιοπρεπή αντιμετώπιση, οδηγεί σε μια αξιοπρεπεή μελαγχολία και θλίψη, που, όσο κι αν είναι παράξενο, είναι η αυτή ίδια η απισιοδοξία μια απόλαυση ή ακόμα μια ηδονή. Ο Καβάφης στην απαισιδοξία του μένει τελικά “ιδεώδης εν τη λύπη του”, όπως ο Καισαρίων του.
4. Καβάφης και ηδονισμός
Τα πρώτα χρόνια της ζωής του πολύ βασανίστηκε ο Καβάφης με το γενετίσιο ένστικτο. Ιδαίτερα μια αγωνία να κρύψει ή να μην αφήσει να φανεί η ιδιατερότητά του σ΄αυτό το θέμα. Κι όταν τελικά, και ευτυχώς για τον ίδιο και για την ποίηση, ελευθερώθηκε, εξυμνεί πληθωρικά τις περιπέτειες των αισθήσεων και η ηδονή αποτελεί ένα βασικό τομέα της ποίησής του. ΄Αλλωστε κι ο ίδιος κατέτασσε τα ποιήματά του σε φιλοσοφικά, ιστορικά και ηδονικά.
Αυτή η απελευθέρωσή του έγινε το 1912 κι από τότε όλη η ποιητική του δημιουργία πήρε νέα πνοή, ένα γοργότερο ρυθμό, αφού από τότε δημοσίευσε πάνω από 120 ποιήματα, ενώ για την προηγούμενη και μακρύτερη περίοδο της ζωής του γνωρίζουμε τα μισά περίπου αυτού του αριθμού. Κι ακόμα η παραγωγή του αυτή χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ωριμότητα, συναισθηματική, πνευματική, αισθητική. Δεν αποδίδεται βέβαια αυτή η βελτιωμένη παραγωγή μόνο στον ηδονισμό και στην συναισθηματική και ιδεολογική απελευθέρωση του Καβάφη, αλλά οπωσδήποτε η συμβολή της είναι μεγάλη.
Η ηδονή λοιπόν γίνεται μόνιμη και κύρια πηγή εμπνεύσεως για τον Καβάφη. Ηδονή πνευματική και σωματική. Κι αυτή η ηδονή δεν είναι αλπώς μια στιγμιαία απόλαυση. Ο Καβάφης στα ηδονικά του ποιήματα δεν αρκείται μόνο να τραγουδά τη συγκεκριμένη στιγμή. Αλλά φέρνει συχνά ξανά στη μνήμη του και αναπολεί τις ηδονές που απόλαυσε, τις επαναφέρει και τις ζει με το νού του , όπως στο “Επέστρεφε”. Κάποτε μάλιστα οι ηδονικές στιγμές ήταν τόσο έντονες, τόσο δυνατές, που κρατάνε χρόνια (“Να μείνει”) , ή η ανάμνησή τους, καμιά φορά είναι τόσο δυνατή, που ακόμα και χρόνια μετά ζει με την ίδια ένταση τις στιγμές εκείνες, “ έπειτα από τόσα χρόνια”, όπως λέει σε ένα ποίημά του, “μεσ’ το μονήρες σπίτι μου μεθώ ξανά....” (“Μια νύχτα”)
Ακόμα θυμάται και χαίρεται και κάποιες ηδονές που δεν απόλαυσε, που “κάποιο τυχαίο εμπόδιο τις ματαίωσε” , (“Θυμήσου σώμα” )
Ο Καβάφης συχνά ταυτίζει την καλλιτεχνική του υπόσταση, την ποιητική του πρωτοτυπία, στον ηδονισμό του κι ακόμα πιο συγκεκριμένα στη σεξουαλική ιδιοτυπία του. Χωρίς αυτά η ποίηση του δεν θα ήταν αυτή που ήταν. “Μέσα στον έκλυτο της νεότητός του βίο”, λέει σε ένα ποίημά του, “σχεδιαζόταν της τέχνης του η περιοχή”. Και στο ποίημά του “Η αρχή των” , μας λέει ξεκάθαρα και θαρραλέα ότι από εκείνες τις απολαύσεις που τότε τις έκρυβε, “κέρδισε του τεχνίτου ζωή”. Οι μεταγενέστεροι δυνατοί του στίχοι είχαν την αρχή των εδώ, στις ηδονικές εμπειρίες της νεότητός του.
Σε δέκα περίπου από τα ηδονικά του ποιήματα ιστορεί διάφορους ανθρώπινους τύπους που συνάντησε κατά τις ερωτικές του περιπέτειες, στις ταβέρνες, στα καφενεία, στις παρόδους. Είναι κάποιοι περιθωρειακοί νέοι, άβουλοι που έλειωναν από την ακολασία, την αρρώστια, το ξενύχτι. ΄Ομως ο Καβάφης, παρόλο που βλέπει την αθλιότητά τους, βλέπει απάνω τους την ομορφιά που είχαν τα πρόσωπά και τα σώματά τους. Κι ιδιαίτερα τον συγκινεί το γαιτί δίνονται ολόψυχα και ασυλόγιστα στις ορμές και τα πάθη τους. Στο ποίημά του “ Μέρες του 1896" ακριβώς τονίζει ότι κι αν η ζωή που κάνει ο νέος τον κατάντησαν ένα απόκληρο, εκείνο που έχει σημασία, εκείνο που τον κάνει να “φαντάζει συμπαθή” είναι η ομορφιά του κορμιού του, “της καθαρής σαρκός του η καθαρή ηδονή”.
Το ηδονικό στοιχείο υπάρχει και σε πολλά από τα λεγόμενα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη. Αλλού είναι πιο έντονο ή ακόμα αποτελεί και το κύριο θέμα του ποιήματος, όπως στο ποίημά του “Κίμων Λεάρχου”. ΄Αλλοτε είναι αμυδρό, όμως νιώθουμε να διαπερνά το ποίημα ένα ηδονικό ή ερωτικό αίσθημα, όπως στο ποίημα του “Μύρης”, “Καισσαρίων” και άλλα.
Αξίζει να αναφερθεί ό,τι αυτός ο ερωτισμός ή ο ηδονισμός του Καβάφη δεν είναι ένα μεμονωμένο, ατομικό φαινόμενο. Στην εποχή της ωριμότητας του Καβάφη υπάρχει μια γενική έρευνα και μελέτη, επιστημονική και πνευματική, καλλιτεχνική, των θεμάτων γύρω από το φύλο, τον σεξουαλισμό και τη δύναμή του στην ανθρώπινη δημιουργία και το ρόλο στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο Καβάφης, λοιπόν, διερμηνεύει με ένα θαυμάσιο τρόπο, και τις περισσότερες φορές αισθητικά τέλειο, αυτό το φαινόμενο. Γι’ αυτό κι έγινε ευρύτατα αποδεκτή η ηδονική ποίησή του σε όλο τον κόσμο.
5 Καβάφης, ένας ποιητής της παρακμής.
Ο χαρακτηρισμός του Καβάφη ως ποιητή της παρακμής, δεν αναφέρεται βέβαια στην εποχή που έζησε ο Καβάφης, στην Αλεξάνδρεια του μεσομολέμου, παρόλο που ο Στρατής Τσίρκας στο βιβλίο του “Ο Καβάφης και η εποχή του” υποστηρίζει πως ήταν μια περίοδος παρακμής και φθοράς. Ούτε πάλι αναφέρεται στον Καβάφη ως εκπρόσωπο αυτής της εποχής και αυτής της παρακμής. Με αυτόν το όρο οι μελετητές του Καβάφη και οι κριτικοί εννούν:
1. Την ιστορική περίοδο που ενέπνευσε τον Καβάφη, την εποχή από όπου άντλησε τους ήρωές του.
2. Συχνά ο Καβάφης έχει θέμα του ανθρώπους που φθίνουν, βρίσκονται σε μια κατάσταση ψυχικής αλλά και σωματικής παρακμής.
Και πρώτα οι ιστορικές εποχές στις οποίες καταφεύγει ο Καβάφης για να αντλήσει θέματα και πρόσωπα, να ανζητήσει σύμβολα για να διατυπώσει τις ιδέες του, ήταν πράγματι από πολλές απόψεις περίοδοι παρακμής.
ΟΙ αγαπημένες ιστορικές περίοδοι του Καβάφη είναι η Ελληνιστική και η Ελληνορωμαϊκή. Είναι ως γνωστό εποχές με σύγχυση ιδεών, με παράξενους χαρακτήρες, με μια παρακμή και φθορά. Τα μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού της διασποράς, η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια, είναι ο χώροι μέσα στους οποίους ο κλασικός Ελληνισμός και η αρχαία θρησκεία έρχονται σε επαφή και αλληλεπίδραση με ανατολίτικες αξίες και θρησκείες. Υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με την εθνότητα, τη θρησκεία, την πολιτική. Και οι τρεις θεσμοί περνούν μια βαθειά κρίση και δημιουργούνται παράδοξα φαινόμενα και ζουν παράδοξες, αμφιλεγόμενες προσωπικότητες. Ειδικά στην ταραγμένη εποχή των Λαγιδών, όπως επισημαίνει η Μαργκερίτ Γιουρσινάρ, οι βασιλείς και ο λαός ζουν σύμφωνα με ένα ιδανικό που φθίνει,όπου ο ποιητής βρίσκει το οικείο πλαίσιο για την έκφραση των αισθημάτων του. Αυτές οι καταστάσεις κι αυτές οι προσωπικότητες δίνουν στον Καβάφη σύμβολα και καταστάσεις που έχουν και μια δραματικότητα. Κι ο καβάφης βλέπει πόσο δραματικά κινείται η ιστορία και ο κόσμος.
Η ακμή και η παρακμή, η άνοδος και η πτώση, η άνθιση και η φθορά, και των ατόμων και των λαών, είναι το βασικό χαρακτηριστικό των ιστορικών γεγονότων. Για παράδειγμα στη ακμή και το μεγαλείο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καραδοκούν οι βάρβαροι, που όπου νάναι θα έλθουν για να καταλύσουν ό τι η Ρώμη δημιούργησε.
Τόσο στα ιστορικά του ποιήματα, όσο και στα ποιήματά του με ήρωές σύγχρονούς του ανθρώπους, ιδιαίτερα στα λεγόμενα ηδονικά του ποιήματα, έχουμε πρόσωπα σε μια παρακμή, κατάπτωση, σε μια ψυχική αλλά και σωματική αποσύνθεση. Ας θυμηθούμε τον Αντώνιο, στο ποιήμά του “Απολίπειν ο θεός Αντώνιον” που φτάνει στην πλήρη αποτυχία και κατάρρευση. Ας θυμηθούμε την κούραση του Βυζαντινού αυτοκράτορα, που δεν έχει πια τη δύναμη να ζήσει και “πόση “εξάντλησι” , “πόσην απηύδησιν” νοιώθει (“Θεόφιλος Παλαιολόγος”).
Τα γηρατειά, η φυσική παρακμή του ανθρώπινου οργανισμού, αποτελεί ένα άλλο κύκλο ποιημάτων του Καβάφη, που του έδωσαν το χαρακτηρισμό του ποιητή της παρακμής.
Μια τέτοια ζωντανή εικόνα της σωματικής παρακμής έχουμε στο ποίημά τους “Πολύ σπανίως”. Εκεί λέει για ένα γέροντα, που είναι “εξαντλημένος και κυρτός, σκατεμένος απ΄ τα χρόνια”. Στο ποίημά του “Απ΄ τις ενιά” αναπολεί τα νειάτα του. Έρχεται στο νού του το είδωλον του νέου σώματός του, σκέφτεται τα λυπητερά που ακολούθησαν. Και καταλήγει με τη θλιβερή φράση “πώς πέρασαν τα χρόνια”, ο χρόνος που έφερε τη φθορά και την παρακμή. Πόσο γρήγορα έρχεται αυτή φθορά κι η παρακμή φαίνεται στο ποίημά του “Τα κεριά”. Με πόση θλίψη ο ποιητής διαπιστώνει πως θα φθαρμένα και σβηστά κεριά πληθαίνουν. Δεν δίνουν πια φως, είναι μια θλιβερή γραμμή, κρύα, λυωμένα και κυρτά.
Στο ποίημά του “΄Ενας γέρος”, πάλι έχουμε αυτή την εικόνα της φθοράς, των “άθλιων γηρατειών την καταφρόνια”. Η σωματική και ψυχική εξάντλησή του τον κουράζει, ζαλίζεται κι αποκοιμιέται.
Σύμφωνα με κάποιους μελετητές του, ο Καβάφης μοιάζει να φέρνει μέσα του κι ο ίδιος την κούραση και την παρακμή των εποχών που καταφεύγει. Ο Καζαντζάκης, γράφοντας για μια επίσκεψή του στο σπίτι του Καβάφη, λέει πως έβλεπε σε κάποιες στιγμές τον Καβάφη “όλο παρακμή και κούραση”.

* Χαρακτριστικό ποίημα αυτής της αναζήτησης εθνικής ταυτότητας είναι το ποίημά του «Ας φρόντιζαν» όπου χαρακτηριστικά γράφει:

Ας την παραδεχθούμε την αλήθεια πια∙
είμεθα Έλληνες κι εμείς – τί άλλο είμεθα;-
αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις της Ασίας,
αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις
που κάποτε ξενίζουν τον ελληνισμό.

 

 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου